روایت تاریخی

 محمّد بن همام مى ‏گويد: روايت شده: حضرت فاطمه سلام الله علیها در روز بيستم ماه جمادى الآخر از دنيا رحلت نمود. عمر مباركش هجده سال و هشتاد و پنج روز بود. حضرت على علیه‌السلام آن بانو را غسل داد. به هنگام غسل دادن او غير ازحضرت على علیه‌السلام حسنين عليه السّلام زينب سلام الله علیها امّ كلثوم، فضه خادمه و اسماء بنت عميس كسى ديگر حضور نداشت. آنگاه جنازه آن بانو را شبانه با حضور حسنين علیه‌السلام به جانب بقيع حمل نمودند و نماز بر بدن مبارك خواندند و كسى از دفن ايشان مطّلع نشد و احدى از مردم بر بدن آن بانو نماز نخواند مگر آن افرادى كه گفته شد. على علیه‌السلام بدن مباركش را در روضۀ مقدسه دفن و موضع قبرش را پنهان كرد. صبح آن شبى كه فاطمه سلام الله علیها را دفن نمودند اثر چهل قبر جديد در قبرستان بقيع مشاهده ‏شد. روز بعد كه مردم به بقيع آمدند با چهل قبر جديد مواجه شدند و نتوانستند قبر حضرت زهرا سلام الله علیها را از ميان آن چهل قبر تشخيص دهند.

مُحَمَّدُ بْنُ‏ هَمَّامٍ‏ وَ رُوِيَ أَنَّهَا قُبِضَتْ لِعَشْرٍ بَقِينَ مِنْ جُمَادَى الْآخِرَةِ وَ قَدْ كَمَلَ عُمُرُهَا يَوْمَ قُبِضَتْ ثَمَانِيَ عَشْرَةَ سَنَةً وَ خَمْساً وَ ثَمَانِينَ يَوْماً بَعْدَ وَفَاةِ أَبِيهَا فَغَسَلَهَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه‌السلام وَ لَمْ يَحْضُرْهَا غَيْرُهُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ وَ زَيْنَبُ وَ أُمُّ كُلْثُومٍ وَ فِضَّةُ جَارِيَتُهَا وَ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَيْسٍ وَ أَخْرَجَهَا إِلَى الْبَقِيعِ فِي اللَّيْلِ وَ مَعَهُ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ وَ صَلَّى عَلَيْهَا وَ لَمْ يَعْلَمْ بِهَا وَ لَا حَضَرَ وَفَاتَهَا وَ لَا صَلَّى عَلَيْهَا أَحَدٌ مِنْ سَائِرِ النَّاسِ غَيْرُهُمْ وَ دَفَنَهَا بِالرَّوْضَةِ وَ عَمَّى مَوْضِعَ قَبْرِهَا وَ أَصْبَحَ الْبَقِيعُ لَيْلَةَ دُفِنَتْ وَ فِيهِ أَرْبَعُونَ قَبْراً جُدُداً وَ إِنَّ الْمُسْلِمِينَ لَمَّا عَلِمُوا وَفَاتَهَا جَاءُوا إِلَى الْبَقِيعِ فَوَجَدُوا فِيهِ أَرْبَعِينَ قَبْر   ( دلائل الأمامیه ص ۴۷، بحار الأنوار ج ۴۳ ص ۱۷۹)

اما علامه مجلسی مینویسد: در تاريخ طبرى مى ‏نگارد: فاطمه سلام الله علیها شبانه دفن شد، و غير از عبّاس و على و مقداد و زبير كسى در تشيع جنازه آن بانو حاضر نشد.در  روايت ما نقل شده كه: حضرت علىعليه السّلام، حسنعليه السّلام، حسينعليه السّلام، عقيل، سلمان، ابو ذر، مقداد عمار و بريده، بنا به روايتى: عبّاس و پسرش فضل و طبق روايت ديگر حذيفه و ابن مسعود به جنازه آن حضرت نماز خواندند.( بحار الأنوار ج ۴۳ ص ۱۸۳)

اما ابن شهر آشوب روایتی از امام صادقعليه السّلام نقل می کند و مینویسد : ابو الحسن خزاز قمى از امام جعفر صادق عليه السّلام پرسید: چه كسى فاطمه زهراسلام الله علیها را غسل داد؟ فرمود: غَسَّلَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ لِأَنَّهَا كَانَتْ صِدِّیقَةً وَ لَمْ یَكُنْ لِیُغَسِّلَهَا إِلَّا صِدِّیقٌ؛ یعنی شخص امیر المؤمنین على عليه السّلام زیرا حضرت زهراسلام الله علیها صدّیقه بود و غیر از شخص صدّیق كسى حق نداشت وى را غسل بدهد.

روايت شده: هنگامى كه حضرت على بن ابى طالب عليه السّلام جنازه مبارك فاطمه سلام الله علیها را نزديك قبر آورد، دستى از قبر بيرون آمد و آن جنازه را برگرفت و بازگشت. وَ رُوِيَ أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عليه السّلام قَالَ عِنْدَ دَفْنِهَا السَّلَامُ عَلَيْكَ إِلَى آخِرِ مَا سَيَأْتِي نَقْلًا مِنَ الْكَافِي وَ رُوِيَ أَنَّهُ لَمَّا صَارَ بِهَا إِلَى الْقَبْرِ الْمُبَارَكِ خَرَجَتْ يَدٌ فَتَنَاوَلَتْهَا وَ انْصَرَفَ‏

عبد الرحمن همدانى و حميد طويل نقل كرده ‏اند حضرت اميرالمؤمنين اشعارى را كنار قبر فاطمه زهرا سلام الله علیها اشعاری بدين مضمون خواند:

          ذَكَـرْتُ أَبَا وُدِّي فَبِتُّ كَـأَنَّنِي            بِرَدِّ الْهُمُومِ الْمَاضِيَاتِ وَكِيلٌ‏

             لِكُلِّ اجْتِمَاعٍ مِنْ خَلِيلَيْنِ فُرْقَةٌ            وَ كُلُّ الَّذِي دُونَ الْفِرَاقِ قَلِيلٌ‏

             وَ إِنَّ افْتِقَادِي فَاطِماً بَعْدَ أَحْمَدَ            دَلِيلٌ عَلَى أَنْ لَا يَدُومَ خَلِيلٌ‏

من دوست خود را به خاطر آوردم، گويا من براى به دوش كشيدن غم و اندوه هاى گذشته وكيل مى ‏باشم. بعد از اجتماع هر دو نفر بر دوستى يك ديگر، البتّه فراق و جدايى خواهد بود، و كليه دردها در مقابل فراق و جدايى قليل و اندك مى ‏باشد. اينكه من فاطمه سلام الله علیها را بعد از رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم از دست مى‏دهم دليل بر اين است كه هيچ دوستى دائمى نخواهد بود. 

 راوی گوید هاتفى در جواب آن حضرت اين اشعار را گفت:

          يُرِيدُ الْفَتَى أَنْ لَا يَمُوتَ خَلِيـلُـهُ             وَ لَيْسَ لَهُ إِلَّا الْمَـمَـاتَ سَبِيلٌ‏

             فَلَا بُدَّ مِنْ مَوْتٍ وَ لَا بُدَّ مِنْ بِلًى             وَ إِنَّ بَـقَــائِي بَعْدَكُمْ لَقَلِيلٌ‏

             إِذَا انْقَطَعَتْ يَوْماً مِنَ الْعَيْشِ مُدَّتِي             فَإِنَّ بُكَــاءَ الْبَـاكِـيَــاتِ قَلِيلٌ‏

             سَتُعْرَضُ عَنْ ذِكْرِي وَ تُنْسَى مَوَدَّتِي             وَ يَحْــدُثُ بَعْدِي لِلْخَلِيلِ بَدِيلٌ‏

جوانمرد چنين مى‏ پسندد كه دوستش هرگز نميرد، در صورتى كه غير از مردن راهى براى وى نخواهد بود. پس مرگ و نابود شدن را چاره‏اى نيست، و بقاى من بعد از شما قليل و اندك است. چون مدتى از مرگ گذشت، گريه گريه ‏كنندگان كاهش مى‏يابد. به زودى از ياد من خواهى رفت و دوستى مرا فراموش خواهى كرد و دوست ديگرى در عوض من خواهد آمد. ( مناقب ابن شهر آشوب، ج ۳ ص ۳۶۵و بحارالانوار ج ۴۳ص ۱۸۴)

گزارشات و روایات وارده در تعیین روز شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها

در مورد زمان شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها در کتب تاریخی اختلاف زیاد است و اکثراً زمان شهادت را بر اساس مدت حیات ایشان بعد از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم عنوان کرده اند. از طرفی با توجه به اینکه در خصوص رحلت پیامبر نیر دو روایت ۲۸ صفر و ۱۲ ربیع الاول وجود دارد همین باعث شده اختلافات در تعیین تاریخ دقیق شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها بیشتر شود که در ادامه به آن می پردازیم. الف) فتال نیشابوری؛ محدث اربلی و ابن شهرآشوب در گزارش دومی نقل کرده اند که حضرت ۴۰ روز بعد از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به شهادت رسیدند؛ یعنی در هشتم ربیع الثانی سال ۱۱ هجری. ( ابن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب ج۳ ص ۳۵۷، محدث اربلی، کشف الغمه ج۱ ص ۴۴۹، فتال نیشابوری روضة الواعظین ج ۱ص ۱۵۱، علامه مجلسی، بحارالأنوار ج ۴۳ ص ۷ ،شیخ عباس قمی منتهی الآمال ص ۱۶۵)  ب) اما یوسف الشامی و ابن شهر آشوب در گزارش دیگری بدون اشاره به مدت حیات حضرت بعد از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم روز شهادت را در ۱۳ ربیع الثانی ذکر کرده اند ( یعنی ۴۵ روز بعد از رحلت پیامبر) ( ابن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب ج۳ ص ۳۵۷،  یوسف شامی، الدر النظیم ص ۴۸۵ ، علامه مجلسی، بحارالأنوار ج ۴۳ ص ۱۸۰) 

ج) ابن شهر آشوب و فتال نیشابوری هم ضمن ذکر روایات دیگر؛ شهادت حضرت ۷۲ روز بعد از رحلت را هم عنوان کرده اند. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب ج۳ ص ۳۵۷،  فتال نیشابوری، روضة الواعظین ج ۱ص ۱۴۳ د ) اما یکی از معتبرترین روایات وارده در تعیین تاریخ شهادت حضرت فاطمه سلام الله علیها روایت ۷۵ روز بعد از رحلت پیامبر است ( یعنی ۱۳ جمادی الاول سال ۱۱ هجرت) که اکثر مورخین آن را نقل کرده اند. ( مرحوم کلینی، الکافی ج ۱ ص ۴۵۸، شیخ صفار، بصائر الدرجات ج۱ ص ۱۵۴، فتال نیشابوری، روضة الواعظین ج ۱ص ۱۴۳، ابن شهرآشوب، مناقب آل ابیطالب ج۳ ص ۳۵۷، محدث اربلی، کشف الغمه ج۱ ص ۴۴۹، فیض کاشانی الوافی ج۳ ص ۷۵۱، طبری شیعه، دلائل الامامیه ص ۱۳۴، علامه مجلسی جلاءالعیون ص ۱۲۱، شیخ عباس قمی فیض العلام  ص ۳۱۵)

هـ) مرحوم محدث اربلی نیز در گزارش واحدی شهادت حضرت زهرا را ۹۰ روز بعد از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم ذکر می کند یعنی در ۲۸ جمادی الاول؛ البته با توجه به اینکه ابن سعد در الطبقات، مسعودی در اثبات الوصیه، طبری در تاریخ الامم، مسعودی در مروج الذهب رحلت پیامبر را در ۱۲ ربیع الاول ذکر کرده اند این تاریخ به گزرش آنان ۷۵ روز بعد از رحلت پیامبر محسوب می شود. ( مرحوم کلینی، الکافی ج ۱ ص ۴۵۸، محدث اربلی، کشف الغمه ج ۱ ص ۵۰۲، علامه مجلسی بحارالأنوار ج۴۳ ص ۱۸۸؛ علامه مجلسی جلاءالعیون ص ۲۳۴، مرحوم خراسانی منتخب التواریخ ص ۵۹)  و) شاید بتوان گفت معتبرترین روایت در تعیین روز شهادت صدیقه طاهره سلام الله علیها روایت ۹۵ روز بعد از رحلت پیامبر است ( یعنی ۳ جمادی الثانی ) که مستند به دو حدیث مجزا از امام باقر علیه‌السلام  و امام صادق علیه‌السلام  [1]  می باشد. (شیخ مفید، مسار الشیعه ص ۵۴، شیخ طوسی، مصباح المتهجد ج ۲ ص۷۹۳، شیخ کفعمی، المصباح ص ۵۱۱، علامه طبرسی، اعلام الوری ج۱ ص ۳۰۰، محدث اربلی، کشف الغمه ج ۱ ص ۵۰۳، طبری شیعه، دلائل الامامیه ص ۷۹، ابوریحان بیرونی آثارالباقیه ص ۵۳۱؛ علامه مجلسی جلاءالعیون ص ۲۳۴، شیخ عباس قمی فیض العلام  ص۳۲۸) و بالاخره اینکه شیخ طوسی نیز علاوه بر ذکر روایات گذشته در گزارشی منحضر شهادت حضرت را در ۲۱ رجب سال ۱۱ هجری ذکر کرده است. شیخ طوسی، مصباح المتهجد ج ۲ ص۸۱۲  علامه مجلسی، بحارالأنوار ج ۴۳ ص ۲۱۵

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

  [1]  مُسْكَانَ، عَنْ أَبِي بَصِيرٍ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه‌السلام قَالَ: وَ بَعْدَ وَفَاةِ أَبِيهَا خَمْسَةً وَ تِسْعِينَ يَوْماً، وَ قُبِضَتْ فِي جُمَادَى الْآخِرَةِ يَوْمَ‏ الثَّلَاثَاءِ لِثَلَاثٍ‏ خَلَوْنَ‏ مِنْهُ‏، سَنَةَ إِحْدَى‏ عَشْرَةَ مِنَ الْهِجْرَةِ حضرت زهرا بعد از رحلت پدرش ۹۵ روز زندگی کردند و در روز سه شنبه سوم جمادی الثانی سال ۱۱ هجرت به شهادت رسیده و عروج کردند. طبری شیعه، دلائل الامامیه ص ۷۹، علامه مجلسی، بحارالأنوار ج ۴۳ ص ، علامه بحرانی، عوالم العلوم ج ۱۱ ص ۱۷۰